دوشنبه ۱ دیماه ۱۴۰۴، حرم مطهر حضرت معصومه سلام ﷲ علیها

• دعا؛ حقیقت دین و پیوند میان ادیان
• جایگاه و احترام جهانی دعا
• اقسام و مراتب دعا
• ادب حضور در عرض نیاز
• تفاوت میان ادب حضور و ادب حاضر
• زبان‌های سه‌گانه دعا
• مراتب و محاسبات انواع دعا
• برکات معنوی بی‌نظیر ماه رجب
• تحلیل رفتار حضرت موسی و حضرت خضر (علیهما السلام)

بسم ﷲ الرحمن الرحیم. امروز سالروز ولادت امام پنجم ^{(علیه السلام)} است؛ این روز را به همگان تبریک و تهنیت عرض می‌کنم. امروز روز نخست ماه رجب است؛ ماه رجب ماه عبادت و ماه خدا است. نمازهای مستحبی فراوانی برای ماه رجب نقل شده است و دعاهایی که در این ماه وجود دارد، دارای مضامین بسیار بلندی است. اگر کسی این دعاها را صرفاً برای فراگیری معارف یا اعتقادات مطالعه کند، بسیار نیکو است.

دعا؛ حقیقت دین و پیوند میان ادیان

اصل دین، ارتباط با خداوند متعال است و این دعاها نیز همگی نوعی ارتباط انسان با خدا محسوب می‌شوند. دعا انواع و اقسامی دارد، اما توصیه می‌شود دعا بسیار خوانده شود. در زندگی بزرگان نقل شده است که آخوند صاحب‌کفایه می‌گفت: «شیخ انصاری گاهی در جلسه درس اشکالی را مطرح می‌کرد که من هرچه می‌اندیشیدم، می‌دیدم پاسخ به آن اشکال ممکن نیست؛ اما مشاهده می‌کردم که شیخ شب تا صبح به نماز و دعا مشغول می‌شد و صبحگاه به سادگی به آن اشکال پاسخ می‌داد.» این بزرگان بسیار اهل عبادت، دعا، توسل، ذکر و راز و نیاز با خداوند متعال بودند و به این امور بسیار اهمیت می‌دادند. شایسته است کتاب‌های دعای فراوان، به‌ویژه صحیفه سجادیه، حداقل یک بار مطالعه شوند. کتاب‌هایی همچون مهج الدعوات، اقبال سید بن طاووس، مصباح شیخ طوسی، مصباح کفعمی و بلد الامین کتاب‌هایی بسیار ارزشمند هستند. شاید در هیچ آیینی در جهان، به اندازه‌ای که در مذهب شیعه دعا وجود دارد، دعا یافت نشود.

جایگاه و احترام جهانی دعا

دعا از بهترین مشترکات ادیان است. در سفری به کشور کنیا و در بازدیدی از یک دانشگاه، تابلویی به زبان سواحیلی در آستانه در مشاهده شد که محتوای آن چنین بود: «دانشگاه محل درس است و جایگاه فحشا، منکرات و بی‌بندوباری نیست.» در آنجا جلسه‌ای برای سخنرانی برگزار شد که ناگهان همگان به پا خاستند و شخصی شروع به خواندن متنی کرد. به دلیل آنکه همگی مانند نظامیان خبردار ایستاده بودند، تصور شد که سرود ملی کنیا است؛ اما مشخص شد که او در حال دعا کردن بود؛ یعنی همگان به احترام دعایی که یک نفر می‌خواند، مانند نظامیان بی‌حرکت ایستاده بودند. در همان جلسه، فردی سخنانی علیه خداوند متعال ایراد کرد و منکر خدا بود، اما با وجود چنین افرادی، همگی برای دعا احترام قائل بودند و حتی آن منکر خدا نیز به احترام دعا خبردار ایستاده بود.

اقسام و مراتب دعا

ادب حضور در عرض نیاز

دعا دارای اقسام گوناگونی است. یک نوع دعا این است که انسان دست‌ها را بلند کرده و بگوید: «خدایا ما را ببخش.» این موضوع در روایات فراوان ذکر شده است. امام صادق ^{(علیه السلام)} فرمودند: «حاجتی داشتم، خداوند را خواندم اما نگفتم چه می‌خواهم.» حضرت آدم ^{(علیه السلام)} نیز هنگامی که از بهشت خارج شدند، این‌گونه دعا کردند: «رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسرِينَ» (اعراف/ ۲۳). یعنی: خدایا ما به خویشتن ظلم کردیم و اگر تو ما را نبخشی، از زیان‌کارانیم؛ اما ایشان صراحتاً درخواست بخشش نکردند و عبارت «اغفر لنا» را به کار نبردند؛ بلکه عرض کردند که اگر نبخشی بیچاره‌ایم، اما در مورد بخشش، هرچه خودت صلاح می‌دانی انجام بده.

همچنین پیامبر دیگری (حضرت موسی علیه‌السلام) می‌گوید: «رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ» (قصص/ ۲۴). یعنی: خدایا، به هر خیری که بر من نازل کنی، نیازمندم؛ اما درخواستی برای انجام آن لطف نکردند و فقط نیاز خویش را بیان نمودند. گفته شده است که بهترین دعا، دعای سحر ماه رمضان است که از ابتدا تا انتها خداوند خوانده می‌شود اما درخواستی مطرح نمی‌گردد. این مانند آن است که کسی بگوید: «یا غفّار الذّنوب»؛ هرچند صراحتاً درخواست بخشش نکرده است، اما مقصود او روشن است؛ با این حال، ادب حضور در محضر خداوند متعال را رعایت کرده و چیزی نمی‌گوید.

تفاوت میان ادب حضور و ادب حاضر

میان ادب حضور و ادب حاضر تفاوت است. در داستان حضرت موسی و حضرت خضر (علیهماالسلام)، موسی رعایت ادب حضور خدا را می‌کرد و لذا آن سه اعتراض را مطرح نمود؛ اما خضر رعایت ادب حاضر را می‌کرد و به همین دلیل به اعتراض‌های موسی توجهی نداشت. عمل هر دو بزرگوار صحیح بود؛ با این تفاوت که یکی جنبه حضور و دیگری جنبه حاضر را مدنظر داشت.

زبان‌های سه‌گانه دعا

دعا اقسام گوناگونی دارد؛ گاهی دعا به زبان گفتار است که گفته می‌شود: «خدایا ما را ببخش.» گاهی به زبان حال است؛ یعنی انسان حالتی به خود می‌گیرد که بدون سخن گفتن، مقصود را می‌رساند. گاهی نیز دعا به زبان استعداد است. برای مثال، گاهی دانش‌آموزی می‌گوید: «معلم، درس بگو» و گاهی دانشجویی همین درخواست را مطرح می‌کند. هر دو یک جمله را بر زبان آورده‌اند، اما به دلیل تفاوت استعداد دانش‌آموز و دانشجو، دو معنای متفاوت دارد.

مراتب و محاسبات انواع دعا

در هر سه نوع یاد شده، سه گونه دعا قرائت می‌شود: گاهی ذات مقدس خداوند، گاهی خدا به اسماء و صفات، و گاهی به اسماء افعال خوانده می‌شود (حشر/ ۲۲-۲۴). از ضرب این سه در سه، نُه حالت حاصل می‌شود. عطایای الهی نیز سه گونه است: گاهی خداوند در پی دعا، رزق مادی می‌دهد؛ گاهی علم، تقوا و معنویت می‌بخشد؛ و گاهی نیز خودش را به بنده عطا می‌کند و می‌فرماید: «خودم برای تو هستم»، چنان‌که در حدیث قدسی آمده است: «الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أُجْزَی بِهِ» (روزه برای من است و من خود پاداش آن هستم). از ضرب این سه در نُه، بیست‌وهفت حالت پدید می‌آید. در تمام این بیست‌وهفت حالت، گاهی دعا همراه با ذکر درخواست است و گاهی خداوند بدون ذکر درخواست خوانده می‌شود. با ضرب این دو در بیست‌وهفت، پنجاه‌وههار حالت ایجاد می‌گردد. همچنین گاهی دعا به اعتبار اسم متناسب با آن دعا صورت می‌گیرد و گاهی خیر؛ که با ضرب این دو در پنجاه‌وچهار، یکصدوهشت نوع دعا حاصل می‌شود. انواع و اقسام دیگری نیز وجود دارد که مجموعاً صدها نوع دعا را شامل می‌شود. شایسته است هم مطالعه درباره دعا و هم انجام دعا، اهل ذکر و ورد بودن، چله‌نشینی و اعمال ماه رجب مورد توجه قرار گیرد.

برکات معنوی بی‌نظیر ماه رجب

ماه رجب ماهی است که مبعث پیامبر اکرم (صلی‌ﷲ‌علیه‌وآله) در آن واقع شده و این بزرگترین نعمت الهی است. همچنین ولادت امیرالمؤمنین ^{(علیه السلام)} که از والاترین نعمت‌های معنوی است در این ماه قرار دارد. خدا برکاتی که در ماه رجب داده از ماه رمضان هم بیشتر است؛ چرا که مبعث پیامبر با هیچ چیزی قابل مقایسه نیست. باید قدر این برکات را دانست.

تحلیل رفتار حضرت موسی و حضرت خضر (علیهما السلام)

در باب تفاوت ادب حضور و حاضر، برای مثال هنگام ملاقات با مرجع تقلید، برای بوسیدن دست ایشان نزدیک می‌شوید، اما هنگام نشستن، چند قدم عقب‌تر می‌نشینید. این نزدیک شدن ادب حاضر و فاصله گرفتن ادب حضور است و هر دو رفتار صحیح است. حضرت موسی ^{(علیه السلام)} ادب حضور الهی را مدنظر داشت و لذا اعتراض می‌کرد، اما حضرت خضر ^{(علیه السلام)} ادب حاضر را رعایت می‌نمود و آن افعال را انجام می‌داد.

نکات مهم:

• ماه رجب برترین فرصت برای ارتباط با خدا و بهره‌مندی از مضامین عالی دعاهای مأثور است.
• دعا حقیقتی فراجناحی و فراآیینی است که مایه احترام حتی نزد منکران خداست.
• در دعا، رعایت ادب حضور گاهی ایجاب می‌کند که بنده بدون ذکر صریح درخواست، تنها فقر خود را عرضه کند.
• تفاوت میان موسی و خضر (علیهما السلام) در رعایت دو مرتبه از ادب (حضور و حاضر) در محضر الهی ریشه دارد.
• بر اساس ضرب مراتب دعا (زبان، متعلق، نوع عطا و تناسب اسم)، می‌توان صدها نوع دعا و ارتباط با مبدأ هستی تصور کرد.
• نعمت نبوت و ولایت، ماه رجب را از حیث برکت حتی بر ماه رمضان برتری بخشیده است.